نویسنده شهباز غفوری (معمار، شهرساز، طراح و برنامه ریز شهری)

در تیپ شناسی محدوده های تباه شده شهری (Urban Decay) شامل محدوده آفت زده، بافت فرسوده یا حوزه فرساینده (Urban Blight) و بافت ناکارآمد یا محدوده متروکه (Urban Rot)  است.
محدوده آفت زده، بافت فرسوده یا حوزه فرساینده (Urban Blight) به حوزه های شهری و سکونتی گویند که به دلیل ساختار اجتماعی و اقتصادی خود دچار مشکلاتی منجر به تباه کردن زندگی سکنه خود می شوند. این مشکلات منجر به اشاعه بزهکاری، از دست رفتن فرصت های اقتصادی و رشد سکنه می شود. به نوع دیگر سکنه این محدوده ها عمدتا اقشار آسیب پذیر و یا رانده شدگان اقتصادی-اجتماعی شهرها هستند. در این محدوده ها معمولا مشکلات کالبدی و اقتصادی ناشی از وضعیت اقشار ساکن در آنها به وجود می آید.
محدوده ناکارآمد (Urban Rot)  به حوزه های شهری و سکونتی دارای بیماری های کالبدی یا اقتصادی گویند که بنا به دلایل کالبدی اقتصادی متروکه یا فاقد کارکرد شدند.
 باید توجه داشت محدوده های فرسوده و ناکارآمد تفاوت ذاتی با بافت های تاریخی (Historic District)، محدوده قدیمی (Inner city) دارند. همچنین بافت های تباه شده با تقسیم بندی های حوزه های اقتصادی شهر متفاوت هستند و محلات ارزان (Poor City Area) در این دسته قرار نمیگیرند.عدم در نظر گرفتن این موضوعات در اسناد بالادستی و سیاست های کلان منجر به از دست رفتن بخش بزرگی از میراث تاریخی کشور و فجایع اقتصادی شده است، که خود عامل پدید آمدن انواع بافت های فرسوده شده است.

 این نوع محدوده ها را میتوان به سه دسته کلی بیماری اقتصادی، کالبدی و اجتماعی تقسیم کرد.

• محدوده های دارای بیماری اقتصادی

 محدوده های شهری و سکونتگاهی هستند که به دلیل عدم تطبیق با تغییرات اقتصادی رها می شوند، از این جمله میتوان به شهرهای صنعتی آمریکا و انگلستان و یا روستاهای کشاورزی ایران اشاره کرد که به دلیل نداشتن بازده اقتصادی برای سکنه خالی از جمعیت و رها شدند. منشا بیماری اقتصادی این محدوده ها در جبر جغرافیای اقتصادی محل استقرار محدوده است و ارتباطی با میزان توانمندی ساکنین ندارد. حتی در بیشتر موارد ساکنین این محدوده ها دارای تعلق خاطر به محدوده در دوران خوش آن هستند.
طرح های ارزش افزوده، عمرانی و آمایشی میتوانند منجر به پدید آمدن فرصت های اقتصادی نو رفع بیماری محدوده شود.

• محدوده های دارای بیماری کالبدی

محدوده های سکونتگاهی هستند که به دلیل نداشتن امکانات و ساختار کالبدی مناسب و مطابق با خواسته های سکنه دچار تخلیه جمعیت شدند، این محدوده ها به دلیل عدم رسیدگی کالبدی و یا عدم امکان تغییرات کالبدی مطابق با تغییرات سبک زندگی به مرور رها می شوند. منشا بیماری کالبدی این محدوده ها در ساختار کالبدی این محدوده ها است و ارتباطی موثر با سطح اقتصادی، فرهنگی و ساختار اجتماعی ساکنین ندارد. حتی در بیشتر موارد ساکنین این محدوده ها دارای تعلق خاطر به محدوده در گذشته هستند.
طرح های ساماندهی، سازماندهی و مکان یابی می تواند منجر به رفع نیاز های سکنه و سکونت پایدار آنها در محدوده شود.

•  محدوده های دارای بیماری اجتماعی

برخلاف دو دسته قبلی که با معضل ترک و کاهش جمعیت روبرو بودند، معمولا محل ازدحام جمعیتی از اجتماعاتی خاص هستند. محلات بسته (Ghetto)،  زاغه (Slum) و سکونتگاه های غیر قانونی (Unofficial Settlement) در این دسته قرار دارند. محلات بسته (Ghetto)،  زاغه (Slum) ساکنین این محدوده ها به دلایلی نظیر مذهب، قومیت، نژاد، سطح اقتصادی، تفکر، سطح تحصیلات، فقر، سایقه بزهکاری و ... به اجبار ساکن این حوزه های شهری شدند.

• زاغه (Slum) ها

 نوعی غیر رسمی از سکونت هستند، که سکنه آن به اجبار و به دلیل عدم توانایی مجبور به نوعی از سکونت بی کیفیت شدند.  معمولا مورد سکونت افرادی  در بیشینه موارد ساکنین این محدوده ها فاقد حس تعلق به محدوده هستند و در جستجوی فرصتی برای فرار از محدوده و سکونت در مسکنی بهتر هستند، لکن توانمندی یا اعتماد لازم برای ترک محدوده را ندارند. در بیشینه موارد اعتماد سازی و ایجاد فرصت هایی برای توانمندی به وِزه اقتصادی در مشاغل قانونی و پایدار که منجر به درآمد دائمی شود توانسته مشکلات اجتماعی را بهبود بخشیده و سکنه را از این محدوده ها رها سازد.

• محلات بسته (Ghetto)

 با آنکه گتو مورد سکونت قشر اجتماعی خاصی جدا افتاده از جامعه شهری است، لکن به معنای سکونت غیر قانونی و تعرض به حقوق سایر شهروندان نیست. بنابراین در مواردی که ارتباط موثری فی ما بین آنها شهر شکل گرفته است، خود بدل به یکی از محدوده های متنفذ شهری شدند، مانند محله چینی ها در سانفرانسیسکو.

• سکونتگاه های غیر رسمی (Unofficial Settlement)

اگر چه محلات بسته (Ghetto) و  زاغه نشین ها (Slum) در دسته مشکلات اجتماعی همراه با سکونتگاه های غیر قانونی (Unofficial Settlement) قرار میگیرند لکن تفاوت های اساسی با یکدیگر دارند. حاشیه نشینی و سکونتگاه های غیر قانونی در شهرها معمولا توسط افرادی که در جستجوی فرصت های اقتصادی به شهرها مهاجرت میکنند شکل میگیرد. اگرچه این افراد سعی در بهره مندی از فرصت های اقتصادی شهر دارند، لکن حاضر به پذیرش هزینه های زندگی شهری نمی شوند و نسبت به تصرف غیر قاانونی زمین اقدام میکنند. سکنه این نوع سکونتگاه ها با وجود امکان جذب در جامعه شهری و فرصت های اقتصادی شهر به رقم آنکه دارای توان کافی هستند تمایلی به ترک حوزه اشغال شده خود ندارند و سعی در قانونی سازی تصرف غیر قانونی خود بر زمین و یا تغییر کاربری آن دارند.
متاسفانه عدم توجه به ماهیت این نوع سکونتگاه ها و استفاده از راهکارهای مشابه با زاغه نشین ها، منجر به نابودی بخش بزرگی از منابع طبیعی و پایمال شدن حقوق شهروندان قانونمدار شده است. در اینگونه موارد تنها راهکار قابل تامل در مقابل پدیده های تصرف غیر قانونی زمین و پایان دادن به ادعاهای مالکیت غیر قانونی، برخورد قاطع حقوقی و تخلیه این سکونتگاه ها است.

نویسنده: شهباز غفوری معمار، شهرساز، طراح و برنامه ریز شهری

نویسنده: شهباز غفوری معمار، شهرساز، طراح و برنامه ریز شهری

برندسازی شهری (City Branding) پردازه برندسازی برای یک شهر است، شهرها در سرتاسر دنیا مانند هر محصول دیگر بشر می توانند برای خودشان برندسازی کنند، تا به این صورت به عنوان برند شهری و مکانی قدرتمند در عرصه رقابت شناخته شوند و با سایر شهرها و مکان ها رقابت کنند.
امروزه بازدیدکنندگان و توریست ها به هر جایی از دنیا سفر می کنند، بنابراین برخورداری از ویژگی های منحصر به فرد برای شهرها می تواند توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب کند. شهرها در عصر حاضر با یکدیگر رقابت می کنند تا به توسعه پایدار دست یابند و برای شهروندان خود زندگی با سطح کیفی بالا (از نظر فرصت های اقتصادی و شرایط محیط زیستی خوب) فراهم کنند.

 برند شهری بر اساس یک واقعیت هست

  برندینگ مارکتینگ نیست، پس نمی شود با تبلیغات بر یک مولفه غیر واقعی برندینگ کرد، بر خلاف بازاریابی که در بسیاری موارد بر مولفه های غیر واقعی یا ضعیف تاکید می شود و یا با بزرگنمایی آنها را بهتر از آنچه هستند نشان میدهد، در برندینگ آنچه قابل عرضه است، یک واقعیت است. نمیتوان شهری آلوده مانند تهران را با برند شهر پاک تعریف کرد، با کمترین مقایسه فی ما بین شهری در مجاورت تهران مانند قزوین میتوان به کذب بودن این برند پی برد.
رشت به عنوان شهر خلاق غذا یک برند مناسب برای خود انتخاب کرده است که میتواند بر حفظ و توسعه ان کوشا باشد، برندی هر چند نه چندان بلند پروزانه اما دارای قابلیت. تنوع غذاهای موجود در فرهنگ شهر رشت که ناشی از تنوع منابع غذایی در موقعیت جغرافیایی شهر است، در کنار خلاقیت تاریخی تنی چند از شهروندان توانست این برند را برای شهر رشت قابل تعریف نماید. رشت دارای خصیصه های دیگری نیز هست، لکن هیچ یک به این میزان واقعی نیستند. حتی قرار گرفتن واژه غذا در کنار خلاق خود به واقعی سازی این برند کمک نموده است.

برند شهر قوی ترین خصیصه مثبت شهر هست

 شهر ممکن هست صدها ویژگی داشته باشند که مناسب بازاریابی و مارکتینگ باشد، لکن تنها قوی ترین استعداد میتواند برند شهر باشد. شهری مانند یزد دارای ویژگی های متعددی مانند قدمت تاریخی، سبک معماری، فرهنگ غذایی خاص، تولیدات صنعتی و غیر صنعتی ویژه خود، اقلیم خاص و ... است، لکن قوی ترین خصیصه که معماری توانمند و با مشخصه های معلوم یزد است می تواند برند شهر یزد باشد، در تولیدات صنعتی یزد باید با بافق، در تولیدات سفالی یزد باید با میبد و کاشان، در شیرینی ها و فرهنگ غذایی یزد باید با اصفهان، قزوینف رشت، تبریز و ... رقابت بی برننده داشته باشد.
تبریز نیز با انتخاب برند شهر اولین ها حفظ برند در رقابت را بسیار دشوار ساخت، اولین بودن اگر چه شعاری تبلیغاتی جذابی است، لکن در مواجه با گستره های جغرافیایی مختلف از نفوذ کلام ان کاسته می شود، در تغییرات زمانی و مواجه با چالش های نوین نیز تبریز تا چه زمان میتواند این عنوان را حفظ کند؟

برند شهری قابل تغییر هست

 به هر دلیل اگر زمانی برند شهری تضعیف شود یا خصیصه بارز شهر تغییر کند، برند شهری میتواند عوض شود و نباید متعصبانه به آن اصرار کرد، در دورانی کیش یک جزیره صیاد نشین بوده است، به مرور نقش این جزیره به مرکز عرضه کالا و نقطه ای دروازه ای برای تجارت تغییر کرد، امروزه کیش یک نقطه گردشگری و مقصد مسافران  در جهت تفریح است.
 این به معنای پذیرفتن هر تغییری نیست. پیش از احداث متل قو حد فاصل کلارآباد تا عباس آباد نقشی سکونتگاهی نداشت، با احداث متل قو به مرور حضور گردشگران موجب فرصت های شغلی و پدید آمدن نقش سکونتگاهی شد. با تاسیس سلمانشهر به عنوان یک شهر گردشگری میتوان اوج این توسعه را دید، توسعه ای با کیفیت و تمرکز بر یک نقش، لکن تاسیس شهرک صنعتی، تغییرات بافتی و گسترش آپارتمان سازی، تعدد بلندمرتبه سازی و از بین بردن منظر دریا، جنگل و کوهستان، ازدحام تجارت ها و جمعیت سکونت دائم منجر به کاهش شدید نقش گردشگاهی آن و گریز گردشگران به کلارآباد، نمک آبرود و یا مقاصد دور تر شد.